MATEMATİKSEL BİLİMLERDE İLK TÜRKÇE DERGİ: MEBAHİS-İ İLMİYE (1867-69)

Bugünkü bilgilerimiz ışığında, Mebahis-i İlmiye, matematiksel bilimlerde Türkiye’de yayımlanan ilk Türkçe dergi olarak nitelendirilebilir. Mebahis-i İlmiye’nin içeriğinin bugüne kadar inceleme konusu yapılmamış olması dikkat çekicidir.

Dergiyi yayımlayan Cemiyet-i Tedrisiye-i İslamiye’nin tarihi ile derginin başyazarı Vidinli Tevfik Paşa’nın hayatı ve eserleri, çeşitli yayınlara konu edilmiş ise de, bu yayınlarda Mebahis-i İlmiye’den ya çok kısaca bahsedilir veya hiç bahsedilmez. Bildiğimiz kadarıyla, dergi hakkında bugüne kadar yapılan en kapsamlı açıklama, Salih Zeki Bey tarafından Muallimler Mecmuası’nda ve oradan nakille Kâzım Çeçen tarafından yayımlanmıştır.

Derginin bugüne kadar incelenmemiş olması, Türkiye’de yayımlanan “bilimsel” süreli yayınlar üzerinde ayrıntılı araştırmaların henüz yaygınlaşmamış olmasına, nüshalarının Türkiye kütüphanelerinde az sayıda bulunmasına, kütüphane kayıtlarındaki ve kataloglardaki bilgi eksikliğine, kütüphanelerde kaydı bulunan yayınlara her zaman ulaşılamamasına bağlanabilir.

Mebahis-i İlmiye’nin yazarları

Mebahis-i İlmiye’nin Cemiyet-i Tedrisiye-i İslamiye tarafından yayımlandığı, derginin ilk sayısının kapağında açıkça ifade edilmiştir. Dolayısıyla dergi, dönemin idealist ve milliyetçi aydınların kişisel gayretleriyle 1865 yılında kurulan Cemiyet’in Müslüman halkı eğitme ve aydınlatma projesi çerçevesinde yayına başlamıştır.

Cemiyet’in kurucularından Yusuf Ziya Bey (Paşa, 1826-1882), Vidinli Hüseyin Tevfik Bey (Paşa, 1832-1901) ve Ahmet Muhtar Bey (Paşa, 1839- 1919) aynı zamanda, derginin kurucu ve yazar kadrosunu oluşturur. Bu kadro teknik eğitim görmüş askerlerden oluşmaktadır ve yaş ortalaması 35’dir.

Cemiyet’in kurulduğu yıl, Yusuf Ziya Bey, Daire-i Askeriye muhasebecisidir. Muhasebe hesaplarında aktif ve pasif tabloları (usul-i muzâafa) Türkiye’de ilk kullanan kişidir. Salih Zeki’ye (1864-1921) göre, Cemiyet’in kuruluşundan iki yıl sonra 1867’de yayına başlayan derginin fikir babası, Yusuf Ziya Bey’dir.

Mebahis-i İlmiye yayıma başladığı yıl (1867) henüz okula başlamamış olan Salih Zeki’nin (1864-1921) verdiği bu bilgilerin kaynağı, 1886 yılında tanıştığı ve 1901’deki ölümüne kadar evindeki toplantılara katıldığı Vidinli Tevfik Paşa olmalıdır. Yayımlama fikri Ziya Paşa’dan gelmiş olsa bile, kısa süre sonra Ziya Paşa’nın Maliye Nazırı olması, onun aktif olarak dergiye katkısını muhtemelen engellemiştir.

Mebahis-i İlmiye, Vidinli Tevfik Efendi’nin yönetiminde ve onun katkılarıyla yayımlanmıştır. Cemiyet’in yayın organı olduğu kadar, “Vidinli’nin dergisi”dir. Yazıların önemli bir kısmın onun tarafından kaleme alınmış veya yabancı yazarlardan tercüme edilmiştir. Matematiğe meraklı olan Vidinli’nin Paris’te ataşemiliter ve Mekteb-i Osmani müdür yardımcısı olarak görev yaptığı iki yıl içinde, Fransa’da yayımlanan matematik dergi ve kitapları incelemiş ve hatta bunların bazılarını alıp İstanbul’a getirmiş olduğuna şüphe yoktur. Tevfik Efendi, derginin yayımlandığı yıllarda, Mekteb-i Harbiye’de matematik ve mekanik dersleri yanında Cemiyet-i Tedrisiye-i İslamiye’nin Beyazıt’ta çırakları eğitmek için açtığı okulda matematik dersleri vermektedir.

YAVUZ ATÇI

Kaynaklar:

https://dergipark.org.tr/download/article-file/13242

https://www.academia.edu/8333122/Matematiksel_Bilimlerde_%C4%B0lk_T%C3%BCrk%C3%A7e_Dergi_Mebahis-i_%C4%B0lmiye_1867-69_

---